Borsada Karanlık Oda (Dark Pool) Nedir?

Borsa işlemleri, şeffaflık ilkesi ile yürütülürken bu sistemde bazı özel alanlar, işlemlerin gizliliğini sağlamak ve piyasadaki dengesizlikleri azaltmak amacıyla oluşturulmuştur. Bu alanlardan biri de karanlık oda (dark pool) olarak bilinir. Karanlık oda, büyük yatırımcıların yüksek hacimli alım-satım işlemlerini gerçekleştirebildiği ancak işlemlerin anlık olarak halka açık şekilde görünmediği bir ticaret ortamıdır.

Karanlık Oda Ne Anlama Gelir?

Karanlık oda, borsa dışı (OTC) platformlar arasında yer alır. Çoğunlukla büyük portföy yöneticileri, emeklilik fonları ve kurumsal yatırımcılar tarafından kullanılır. Bu sistemde emirler, klasik borsa ekranlarında görünmez. İşlem gerçekleştikten sonra belirli bir gecikmeyle raporlanır. Bu durum, büyük işlemlerde piyasa fiyatlarının ani ve spekülatif tepkiler vermesini engellemeyi amaçlar. Örneğin bir yatırım fonu milyonlarca hisseyi aynı anda satmak istiyorsa bu işlemi açık piyasada yapması fiyatı düşürebilir. Karanlık oda kullanarak bu satıştan kaynaklı fiyat etkisini minimize edebilir.

Sistemde fiyatlar referans borsa fiyatı üzerinden belirlenir. Yani işlemler karanlık odada yapılsa bile fiyatlandırma çoğunlukla borsadaki son işlem fiyatlarına göre şekillenir. Bu yönüyle karanlık oda borsa fiyatlarının tamamen dışında hareket etmez aksine onun bir uzantısı gibi davranır. Karanlık oda ile geleneksel sermaye piyasaları içinde yer alan borsa işlemleri arasında bazı temel farklar bulunur.

Karanlık Oda ile Geleneksel Borsa İşlemleri Farkları

• Görünürlük: Açık piyasadaki emirler herkese açıkken, karanlık odadaki işlemler gizlidir.
• İşlem Zamanı: Borsada emir anında görünürken, karanlık odada işlem sonrası açıklanır.
• Fiyat Etkisi: Açık piyasa işlemleri fiyat üzerinde doğrudan etki yaratırken, karanlık odada bu etki minimize edilir.
• Erişim: Açık piyasaya herkes ulaşabilirken, karanlık odalar genellikle kurumsal yatırımcılara açıktır.

Karanlık Odanın Faydaları Nelerdir?

Karanlık odaların varlığı, likiditenin korunmasına yardımcı olur. Büyük hacimli işlemlerde görülen ani fiyat sıçramalarının önüne geçmek için karanlık oda önemli bir araçtır. Aynı zamanda büyük yatırımcıların stratejilerini diğer yatırımcılardan gizli tutarak rekabet avantajı sağlamalarına da imkân verir. Karanlık oda sisteminin başlıca faydaları ise şunlardır:

• Piyasa üzerindeki fiyat etkisini azaltmayı destekler: Açık piyasada yapılan büyük emirlerde alış ya da satış derinliği yetersiz kaldığında, işlem fiyatı yatırımcı aleyhine kayabilir. Karanlık odada karşı tarafla doğrudan eşleşme sağlanarak daha verimli fiyatlarla işlem yapılabilir. Bu da büyük yatırımcılar için slippage (kayma) riskini azaltır.
• Likiditeyi korumaya katkı sağlayabilir: Büyük işlemlerin şeffaf olmaması sayesinde piyasada panik satışları ya da spekülatif alımlar tetiklenmez. Bu durum da genel likidite yapısının sağlıklı kalmasına destek verir.
• Rekabet avantajı sunabilir: Stratejik işlem yapan büyük yatırımcılar, hareketlerini diğer piyasa katılımcılarından gizleyerek daha etkili pozisyon alabilir.
• Algoritmik işlem stratejileri ile uyumludur: Karanlık odalar, hızlı emir eşleşmeleri, düşük volatilite ve düşük görünürlük özellikleri sayesinde high-frequency trading (yüksek frekanslı işlem) algoritmaları için uygun bir işlem ortamı sunar.

Karanlık Odanın Riskleri Nelerdir?

Karanlık odalar şeffaflık eksikliği nedeniyle zaman zaman eleştirilir. Piyasa katılımcılarının fiyatlar hakkında eksik bilgiye sahip olması, adil fiyat oluşumunu olumsuz etkileyebilir. Özellikle bireysel yatırımcılar, büyük oyuncuların hangi yönde işlem yaptığını göremedikleri için pozisyon almakta dezavantajlı duruma düşebilirler.

Ayrıca regülasyonlar açısından da karanlık odalar tartışma konusudur. Bazı otoriteler bu tür işlemlerin sınırlandırılması ya da daha sıkı raporlamaya tabi tutulması gerektiğini savunur. Çünkü bu platformlar, piyasada manipülasyon veya bilgi asimetrisi gibi olumsuz sonuçlara da yol açabilir.

Çok sayıda işlemin karanlık odalarda gerçekleşmesi durumunda da borsalardaki işlem hacmi ve likidite azalabilir. Bu durum genel piyasa yapısına zarar verebilir. Bu nedenle dünya genelinde birçok regülatör, karanlık oda işlemlerinin toplam hacme oranını belirli şekilde sınırlamaktadır.

Türkiye'de Karanlık Oda Uygulaması Bulunur mu?

ABD'de SEC (Securities and Exchange Commission) ve Avrupa'da MiFID II gibi düzenleyici yapılar, karanlık odaların kullanımını düzenleyen çok sayıda yasa ve kural geliştirmiştir. Avrupa’da bir menkul kıymet için karanlık odalarda yapılabilecek işlem hacmi belirli yüzde ile sınırlandırılmıştır. Bazı ülkelerde ise karanlık odalarda yapılan işlemlerin mutlaka kamuya açıklanması zorunludur. Böylece hem şeffaflık korunur hem de büyük yatırımcıların stratejik hamleleri piyasayı manipüle edemez hâle gelir.

Türkiye'de Borsa İstanbul bünyesinde yer alan endeksler arasında BIST Karanlık Havuz (Dark Pool) sistemi aktif olarak kullanılmaz. Ancak bazı aracı kurumlar ve kurumsal yatırımcılar, yurt dışındaki sistemler üzerinden bu tür işlemleri gerçekleştirebilir. Türk sermaye piyasası regülasyonları, şeffaflık ve yatırımcı eşitliği ilkesini ön planda tuttuğu için karanlık oda benzeri sistemler daha temkinli şekilde değerlendirilir.

Bununla birlikte bilateral (iki taraflı) anlaşmalar yoluyla yapılan blok işlemler veya özel emir tipleri aracılığıyla karanlık oda benzeri yapıların izleri görülmektedir. Ancak bu tür işlemler, SPK tarafından sıkı denetim altında tutulur ve işlem sonrası raporlaması zorunludur. 

Karanlık Oda İşlemlerinin Piyasa Dinamiklerine Etkileri Nelerdir?

Karanlık odaların giderek daha fazla kullanılması, gelişmiş finans piyasalarında bazı dinamikleri kökten değiştirmiştir. Bu işlemler, açık piyasanın dışında kalsa da borsa fiyatlarına dolaylı etkilerde bulunabilir. Örneğin, büyük yatırımcılar sürekli olarak karanlık odaları tercih etmeye başladığında, borsa içi işlem hacmi azalabilir. Bu durum likiditeyi belirli segmentlerde yoğunlaştırırken, diğer segmentlerde işlem hacmini azaltabilir. Bu durumda da yüksek volatilite görülür.

Karanlık odalar, yatırımcı davranışlarını da etkileyebilir. Kurumsal yatırımcılar bir menkul kıymetin fiyat hareketlerinin arkasında büyük emir olup olmadığını kestiremez hâle geldiğinde daha temkinli stratejiler uygulamaya başlayabilirler. Bu durum da piyasa genelinde temkinli ve yavaş bir fiyat oluşumuna neden olabilir. Yüksek hacimli işlemlerin kamuya açık şekilde yapılmaması ise ani trend dönüşlerini tahmin etmeyi zorlaştırabilir.

Piyasa yapıcılığı görevini üstlenen aracı kurumlar da karanlık oda yapısından etkilenebilir. Kurumların açık piyasada sağladıkları fiyat kotasyonları ve likidite katkıları, karanlık odalardaki düşük şeffaflık ortamında dezavantajlı hâle gelebilir. Bunun sonucunda ise piyasa derinliği uzun vadede zayıflayabilir.

Karanlık Oda İşlemlerinde Fiyat Belirleme Mekanizması Nasıldır?

Karanlık odalarda yapılan işlemler her ne kadar şeffaflıktan uzak gibi görünse de uygulama fiyatlandırma konusunda belirli kurallar çerçevesinde yürütülür. Bu işlemlerde genellikle referans alınan unsur, likit piyasalardaki en son işlem fiyatı veya borsa içi fiyat aralıklarıdır. Bu sayede karanlık oda işlemleri, gerçek piyasa değerinden çok fazla sapmaz ve spekülatif fiyat oluşumları da engellenmiş olur. Karanlık oda işlemlerinde fiyat belirleme mekanizması ise aşağıdaki şekilde işler:

• Karanlık odalarda uygulanan başlıca fiyatlandırma yöntemlerinden biri midpoint pricing sistemidir. Bu sistemde alış ve satış fiyatı arasındaki orta nokta esas alınır. Örneğin bir hisse senedinin alış fiyatı 10,00 TL, satış fiyatı 10,10 TL ise karanlık odadaki işlem fiyatı 10,05 TL olabilir. Bu yöntem, işlem taraflarının her ikisine de adil koşullar sunar.
• Bazı karanlık odalarda, sabit fiyatla işlem yapmak mümkündür. Taraflar önceden belirlenmiş bir fiyatta buluşarak alış-satış işlemini gerçekleştirebilir. Bu özellikle kurumsal fonların uzun vadeli alım-satım stratejilerinde tercih ettiği bir yöntemdir. 
• İşlem tamamlandıktan sonra genellikle birkaç saniye veya dakika içinde kamuya açıklama yapılır. Bu süreç post-trade transparency olarak adlandırılır ve regülasyonların önemli bir parçasıdır.

Karanlık oda fiyatlama sistemlerinin temel amacı büyük yatırımcıların piyasayı sarsmadan işlem yapabilmesini sağlarken, piyasadaki fiyat istikrarını da korumaktır. Ancak yine de bu işlemler, borsadaki anlık arz-talep dengesini yansıtmaz. Bu durum özellikle düşük hacimli hisselerde, karanlık oda işlemlerinin fiyat sinyallerini zayıflatmasına neden olabilir. Yatırım kararlarınızı daha kolay almak, piyasa hareketlerini anlık takip ederken finansal ürünleri kolayca karşılaştırmak istiyorsanız, HangiKredi’de yer alan güncel yatırım araçları sayfasını incelemeye başlayabilirsiniz.